Doktor medycyny i chirurgii, akuszer licencjonowany(aprobowany).

Niemiec, pochodzący z arystokratycznej rodziny w Prusach Wschodnich(hrabia z okolic Elbląga), życzliwy Polakom, praktykujący w Bydgoszczy w okresie Księstwa Warszawskiego. Potem Lekarz(Fizyk) Powiatowy w Wyrzysku i Wągrowcu, lekarz w Pile. Urodził się ok. roku 1785. Zmarł w Pile, przed rokiem 1840, zapewne w 1839.

Studiował prawdopodobnie w elitarnej wojskowej szkole medycznej Pepiniere w Berlinie. Szkoła została założona w 1795r., w celu podniesienia poziomu opieki sanitarnej w armii pruskiej. Nauka w zakresie kursu podstawowego trwała 4 lata, potem była kontynuowana w ramach 8 letnich studiów podyplomowych w oparciu o kliniki berlińskiego szpitala „Charite”. Dla kadetów z uboższych rodzin pobyt w akademii był bezpłatny, tj. finansowany ze środków publicznych. Absolwentem Pepiniere był m.in. dr Jan Karol Fryderyk Ollenroth Radca Medyczny Rejencji Bydgoskiej od 1816r. i organizator pruskiej służby zdrowia w departamencie bydgoskim. Nie wykluczone jednak, że Jobsky kończył stary Uniwersytet w Królewcu.

W 1807 roku Jobsky doktoryzował się na podstawie pracy: „De lethialitate laesionum corporis humani”(Śmiertelne obrażenia ciała ludzkiego). Wydano ją drukiem w Berlinie i Erfurcie. Praca była cytowana m.in. w paryskim Słowniku Medycznym z roku 1833, w Lipsku w 1840 w Encyklopedii Państwowej Nauki Medycznej oraz znowu w Paryżu w 1856r. (w podręczniku medycyny sądowej), jako wciąż ważna i aktualna.

W 1807r. przybył do Bydgoszczy, stając się jednym z pierwszych dyplomowanych lekarzy w XIX wieku. Miasto liczyło wówczas ok. 6000 mieszkańców. Właśnie wróciło znowu do Macierzy, jako integralna część utworzonego przez cesarza Napoleona, Księstwa Warszawskiego. Wraz z Jobskym osiedlili się dwaj inni młodzi medycy: dr Anderssen i dr Fryderyk Pentzin. Wszyscy oni, podobnie jak kilku chirurgów i działający tu do 1800r., jako jedyny lekarz dr Johann Kruger, byli narodowości niemieckiej. W Bydgoszczy było wówczas 5 przytułków, z czego jeden, św. Stanisława liczący 20 łóżek, spełniał warunki i wymagania prawdziwej placówki szpitalnej. Określany był mianem Szpitala Miejskiego.

Część ziemi nadnoteckiej wraz z Piłą i Bydgoszczą weszła w skład jednego z sześciu departamentów, tworzących Księstwo Warszawskie. Funkcję prefekta Departamentu Bydgoskiego, objął Antoni Gliszczyński. Na jego wniosek dr Pentzin został nominowany przez polską Radę Lekarską Departamentową w 1809r. na stanowisko fizyka departamentowego. W styczniu 1813r. w Bydgoszczy wybuchła epidemia tyfusu, przywleczona przez cofające się spod Moskwy, rozbite wojska francuskie. Służba medyczna, z Pentzinem na czele i Jobskym w jej składzie, potrafiła w ciągu trzech miesięcy opanować falę zachorowań. Wprowadzono surowe zarządzenia higieniczno-porządkowe. Pod groźbą kary zobowiązano mieszkańców do usuwania śmieci z ulic. Zalecono dezynfekcję pomieszczeń. Dziesięć lat po zakończeniu tych zmagań Jobsky, w latach 1822-1826 występował za pośrednictwem francuskiego ministerstwa spraw zagranicznych do spadkobierców francuskiego lekarza Antona Paula Vene, o zaległe wynagrodzenie w wysokości 4000 franków, za leczenie go w lazarecie wojskowym w Mewe(niem. nazwa miasteczka Gniew nad Wisłą, w obecnym powiecie tczewskim), w tymże roku 1813. Lazaret , a w zasadzie placówka izolacyjna położona trochę ponad 100 kilometrów na północ od Bydgoszczy, była przez kilka tygodni wizytowana przez Jobsky’ego, który występował z ramienia władz wojskowych, w stopniu porucznika.

Z kolei w 1815r. w Bydgoszczy i okolicy pojawiła się poważna epidemia ospy, z której skutkami Jobsky zdążył się jeszcze zmierzyć, zanim udał się na prowincję.

Od 1815r. doktor Jobsky pełnił funkcję tymczasowego lekarza powiatowego w Wyrzysku. Tam ulokowano siedzibę i urząd landrata. Pierwszym landratem powiatu wyrzyskiego został Polak, August Bukowiecki, były oficer wojska polskiego(dosłużył stopnia majora) i uczestnik wojen napoleońskich, kawaler krzyża Virtuti Militari i francuskiej Legii Honorowej. Jobsky mieszkał wtedy prawdopodobnie w Łobżenicy, która liczyła ponad 1600 mieszkańców, należała do powiatu wyrzyskiego i miała mały szpitalik, jedyny w powiecie. Zasadą w Prusach było zaś to, że medycy powiatowi musieli w takim szpitalu stale dyżurować. Wiosną(w maju) 1816r. przejął dodatkowo obowiązki fizyka powiatowego w Wągrowcu i ostatecznie wyprowadził się z Bydgoszczy. Fizyk(lekarz) powiatowy był urzędnikiem państwowym i centralną postacią zarządzającą służbą zdrowia w terenie. Podlegał Rejencyjnej Komisji Zdrowia(agendzie Naczelnego Prezesa) oraz w pewnym stopniu ladratowi(staroście). Miał prawo noszenia munduru korpusu urzędniczego, a jego nominację zatwierdzało na wniosek Rejencji, Ministerstwo Spraw Duchownych, Naukowych i Lekarskich w Berlinie. Kierowano się tutaj stopniem najwyższej fachowości, nieposzlakowanej uczciwości i lojalności kandydata. Lekarze urzędowi ponosili całkowitą odpowiedzialność za sytuację sanitarną w swoim powiecie i byli zobligowani szczegółowo o niej raportować, w kwartalnych sprawozdaniach. Równocześnie fizycy dysponowali znaczną samodzielnością i szerokimi uprawnieniami. Jak wspomniano, nadzorowali pracę szpitali( Łobżenica od 1815r. dysponowała czteroizbowym szpitalem katolickim),aptek, chirurgów(do 1825 zawód ten traktowany był w Prusach raczej nie jako specjalność medyczna, a odrębne rzemiosło), akuszerek(położnych), weterynarzy i wszystkich pozostałych lekarzy. Walczyli z epidemiami chorób wśród ludzi i zwierząt, wydawali orzeczenia sądowe, zwalczali skutki klęsk żywiołowych, byli zobowiązani bezpłatnie udzielać pomocy najuboższym. Z założenia fizyk powiatowy był zarazem lekarzem posiadającym największe doświadczenie i wiedzę, a poza tym najczęściej po prostu jedynym na danym terenie. Do 1825r. fizycy pochodzili z nominacji, potem byli wyłaniani w drodze konkursu.

W Wyrzysku Jobsky od 1817r. współpracował z chirurgami: Gregorem Friedrichem Rabe, a następnie z doktorem Karolem Gerpe. W okresie gdy pełnił tymczasowo urząd fizyka w Wągrowcu, tamtejszym chirurgiem był doktor Hahn. Równocześnie aptekarzami byli: w Wyrzysku Jan Bogumił(Johann Gottlieb) Lange, a Friedrich Wilhelm Tietze i następnie Johann Friedrich Weinholtz w Łobżenicy. Funkcje akuszerek na terenie powiatu pełniły wówczas m.in.: Maria Stolle, Fisbrenner i Adamska w Łobżenicy, Dorota Elżbieta Schmelzer w Wyrzysku, Wilhelmina Stern i Luiza Blek w Białośliwiu, Marianna Ziegler w Runowie. W okresie pracy Jobsky’ego w Pile położnymi były m.in. Anna Krystyna Arndt, Zofia Luiza Richter, Karolina Wedge, Józefina Fliegner.

Wraz z kilkoma innymi medykami Jobsky dwukrotnie, w roku 1816 i 1817 otrzymywał nagrody za nadzwyczajne zaangażowanie w szczepienia przeciw ospie prawdziwej. W XVIII wieku z tego powodu we Francji umierało rocznie 30 000, a w Niemczech 70 000 osób. Szczepionka została wynaleziona przez angielskiego lekarza Edwarda Jennera w 1798r. i wciąż przyjmowana była sceptycznie, albo wręcz niechętnie. Oponowały zarówno środowiska medyczne, ale też na przykład duchowni, którzy kwestionowali ideę celowego wprowadzania(choćby i osłabionych!) zarazków do organizmów zdrowych ludzi, jako niezgodną z prawem bożym. Zarazki te pochodziły na dodatek od zwierząt(a konkretnie krów, stąd inna nazwa szczepionki-„krowianka”, a zabieg zwano wakcynacją; vacca=krowa). Od 1803r. w Królestwie Prus obowiązywał „Regulamin o szczepieniu ospy ochronnej”(„krowiej”). W 1811r. podobne ustawodawstwo wprowadzono w Księstwie Warszawskim, a szczepienia stały się przymusowe.

Warto wspomnieć, że stosowane wcześniej zabiegi tzw. wariolizacji(pobierano materiał do szczepień od chorujących ludzi) obciążone były ryzykiem wywołania ciężkiej choroby. Niemniej jednak metodę wariolizacji bydgoskie władze sanitarne preferowały aż do połowy XIX wieku.

Trudno było zrazu zrozumieć przełomową dla profilaktyki ideę i rolę szczepień ospą krowią. Tym większy podziw budzi entuzjazm doktora Jobsky´ego w tej sprawie. Zwłaszcza, że akcja wiązała się z koniecznością wielokrotnego objazdu podległego terenu. Poza samą czynnością uodpornienia, po kilku, kilkunastu dniach sprawdzano efekty, obecność ewentualnych efektów ubocznych, dokonywano skrupulatnych wpisów do dzienniczka szczepień. Wakcynacja(czyli podawanie krowianki), odbywała się w salach wiejskich i szkołach, często w niedziele i święta, po zakończeniu nabożeństw. Chodziło o uzyskanie jak największej frekwencji, ale też o odpowiedni wydźwięk propagandowy. Na ogólną liczbę zaszczepionych w 1816r w Rejencji Bydgoskiej(powstałe na podstawie decyzji Kongresu Wiedeńskiego w 1815r. Wielkie Księstwo Poznańskie, składało się z dwóch jednostek administracyjnych: Rejencji Bydgoskiej i Rejencji Poznańskiej) ponad 20 tys. osób(na ogólną liczbę ludności Rejencji ok.250 tys.) Jobsky osobiście uodpornił 3459 , a w 1817r.- 4488. Otrzymał za to każdorazowo premię pierwszego stopnia, w wysokości 100 talarów(to była równowartość połowy rocznych zarobków lekarza powiatowego) oraz w obu wypadkach specjalne pruskie odznaczenie, wykonane w srebrze dla obywateli zasłużonych na polu zwalczania permanentnej wtedy i w znacznym stopniu śmiertelnej epidemii ospy. Należy pamiętać, że samo miasto Wyrzysk liczyło w 1816r. tylko 435 mieszkańców, za to powiat(należała wtedy doń także Piła) był drugim w Rejencji co do obszaru i czwartym pod względem zaludnienia(ok.35 214 osób). Warto wspomnieć, że w tymże roku w Bydgoszczy i powiecie bydgoskim zaszczepiono o połowę mniejszą liczbę osób -bo 2007! W roku 1818, Jobsky´emu znowu przypadła palma pierwszeństwa wśród lekarzy powiatowych Rejencji. Otrzymał 50 talarów, za szczepienie około 2000 nowych osób, głównie dzieci. Liczba to mniejsza, ale przecież odsetek zaszczepionych, był już znaczny.

Fizycy powiatowi w Wielkim Księstwie podlegali rotacji. Zwykle w pierwszej połowie XIX wieku ich kadencja na stanowisku trwała 3 lata. W 1818r. doktora Jobsky’ego zastąpił w Wągrowcu dr med. Carl Hainrich Maler. Jesienią 1820r., jego miejsce w Wyrzysku, jako tymczasowy lekarz powiatu, zajął doktor Leonhard. W specjalnym anonsie, zamieszczonym w Dzienniku Urzędowym, Jobsky dziękował lokalnej społeczności za okazane zaufanie i deklarował zamiar dalszego praktykowania w Wyrzysku. Dodawał, że „ubogich, pomocy lekarskiej potrzebujących chorych, bezpłatnie jak dotychczas leczyć będę!”. Za czasów pobytu Jobsky’ego w Wyrzysku zaczęto modernizować(lata 1824-1827) przechodzącą tamtędy tzw. szosę berlińską, ważny szlak lądowy między dwiema pruskimi metropoliami Berlinem i Królewcem. Prowadził on m.in. przez Bydgoszcz, Piłę i Kostrzyn nad Odrą. Od dawna kursowała już regularna poczta dyliżansowa, co nadawało miastu i powiatowi większą dynamikę rozwojową.

Carl Jobsky jako rezerwista podlegał obowiązkowi służby wojskowej. Posiadał przydział mobilizacyjny do 2 Batalionu Obrony Krajowej(Landwehra)stacjonującego w Starogardzie Gdańskim. Etatowym lekarzem tej jednostki był kapitan Haidemann. Obrona Krajowa została zorganizowana w Prusach w 1813r., składała się z rezerwistów w wieku 27-39 lat(którzy odbyli wcześniej zasadniczą służbę wojskową). W razie wybuchu działań wojennych miała ona pełnić funkcje pomocnicze w stosunku do regularnej armii.

W 1828r. Jobsky przeniósł się z Wyrzyska do Piły, stając się drugim pilskim dyplomowanym lekarzem( Piła była wówczas niewielką miejscowością w powiecie chodzieskim). Pierwszym był dr med. Bondi, który przybył w 1823r. i pozostał tu do 1832r., kiedy przeniósł się do Wielenia. Po nim przyszli inni, m.in. na krótko dr med. Antoni Henschel(1829r), doktor medycyny i chirurgii Karol Ludwik Wojciech Gerlach(przybył w 1831r., wyjechał do Czarnkowa w 1838r.), dr med. i chirurg, oraz z czasem aprobowany jako akuszer, doktor Juliusz Augustyn Becker(od 1836r. do 1838r.). W 1853r. z Trzcianki sprowadził się dr med. Jakub Davidsohn(lekarz praktyczny, chirurg i akuszer, który jeszcze wcześniej pracował w Łobżenicy). W 1870r. pełnił on obowiązki przewodniczącego rady miasta Piły i przy okazji uroczystości Koronacyjnej króla Wilhelma I, wraz z ówczesnym burmistrzem Schreiberem otrzymał Order Korony Królewskiej IV Klasy, a w 1874r. został mianowany chirurgiem powiatowym w Chodzieży(od lat 40-tych, funkcjonowały dwa odrębne urzędy: lekarza powiatowego i chirurga powiatowego). Później znaczny wkład w rozwój tutejszej ochrony zdrowia wniósł dr med. Antoni Drożyński(osobny biogram), również radny miejski.

W 1828r. Jobsky przeniósł się z Wyrzyska do Piły, stając się drugim pilskim dyplomowanym lekarzem( Piła była wówczas niewielką miejscowością w powiecie chodzieskim). Pierwszym był dr med. Bondi, który przybył w 1823r. i pozostał tu do 1832r., kiedy przeniósł się do Wielenia. Po nim przyszli inni, m.in. na krótko dr med. Antoni Henschel(1829r), doktor medycyny i chirurgii Karol Ludwik Wojciech Gerlach(przybył w 1831r., wyjechał do Czarnkowa w 1838r.), dr med. i chirurg, oraz z czasem aprobowany jako akuszer, doktor Juliusz Augustyn Becker(od 1836r. do 1838r.). W 1853r. z Trzcianki sprowadził się dr med. Jakub Davidsohn(lekarz praktyczny, chirurg i akuszer, który jeszcze wcześniej pracował w Łobżenicy). W 1870r. pełnił on obowiązki przewodniczącego rady miasta Piły i przy okazji uroczystości Koronacyjnej króla Wilhelma I, wraz z ówczesnym burmistrzem Schreiberem otrzymał Order Korony Królewskiej IV Klasy, a w 1874r. został mianowany chirurgiem powiatowym w Chodzieży(od lat 40-tych, funkcjonowały dwa odrębne urzędy: lekarza powiatowego i chirurga powiatowego). Później znaczny wkład w rozwój tutejszej ochrony zdrowia wniósł dr med. Antoni Drożyński(osobny biogram), również radny miejski.

Carl Friedrich Jobsky miał wszakże rozległe doświadczenie w zakresie zwalczania chorób epidemicznych. Z kilkoma zetknął się jeszcze na początku swojej praktyki, podczas pobytu w Bydgoszczy.

Jobsky był wyznania ewagelicko-augsburgskiego, uczestniczył w nabożeństwach odprawianych w nieodległym Kościele Miejskim, przy Nowym Rynku, zbudowanym w 1822r. i poświęconym 3 sierpnia tegoż roku, pierwszej wybudowanej od podstaw, ewangelickiej świątyni w dziejach miasta.

Podczas wielkiego pożaru w Pile 7 lipca 1834r. doszczętnie spłonęło 200 kamienic, zniszczeniu uległy budynki administracji(w tym ratusza i sądu ziemskiego, łącznie ze zgromadzonymi archiwami), a także dom Jobsky’ego, położony w śródmieściu. Podobnie jak 300 innych rodzin(w sumie ok. 1500 osób, czyli połowa mieszkańców miasta) Jobscy stracili dach nad głową. Przepadło mienie ruchome oraz m.in. dokumenty własności gruntów w Wyrzysku. Wysiłkiem wspólnot wyznaniowych oraz urzędu landrackiego w Chodzieży udzielono pogorzelcom doraźnej pomocy materialnej. Niestety niektóre straty były nieodwracalne.

Dlatego m.in. w kwietniu 1840r. Królewski Sąd Ziemsko-Miejski w Łobżenicy wzywał spadkobierców doktora do stawienia i wykupu wartości hipoteki w wysokości 100 talarów wraz z odsetkami przypadającej na działkę w Wyrzysku nr 14, należącej do zmarłego. W przypadku braku odzewu, grunt miał przejść na własność skarbu państwa.

Latem 1841r. w Dzienniku Ustaw ukazał się kolejny komunikat następującej treści: ”wzywa się publicznie Barłomeę Beatę Fryderykę Jobską, niewiadomą z pobytu, w związku ze sprzedażą dobrowolną posiadłości w Wyrzysku pod numerem 53, teraz 74, położoną do doktora Jobsky´ego sukcesorów należącą, oszacowaną na 388 talarów, 14 srebrnych groszy i 7 fenigów, która ma się odbyć 2 sierpnia 1841r….”. Bartłomea Beata była zapewne córką lekarza.

Jaki był dalszy bieg tej sprawy, niestety nie udało się ustalić…

Bibliografia:

Źródła:
Internet, http://archivdatenbabk.gsta.spk-berlin.de/midosasearch-gsta/MidosaSEARCH/iii ha mda/xml/inhalt/GSta iii mda III HA MdA III Nr 6504 prn.htm, dostęp 28.06.2018. De lethalitate laesionem corporis humani/Jobsky(C.F.)/[w:]Dictonnaire de medecine ou repertoire general des sciences medicales, Bechet Jeune, Libraire de la faculte de medecine, Paris 1833, s.457. Ausfuhrliche Encyklopadie der gesammten Staatsarzneikünde/Georg Friedrich Most/, F.A. Brochaus, Leipzig 1840, . t. 2, s.984. Traite de medecine Legale/M. Orfila/, Bechet Jeune, Libraire de la faculte de médecine, Paris 1856, t.2, s. 679. Internet, https://www.google.pl/search, keiserl. königl. Privililegirte salzburger zeitung 1824, oraz Internet, archivdatenbank.gsta.spk-berlin.de/midosasearchigsta/, dostęp 08.07.2018. Archiwum Państwowe w Poznaniu oddział w Pile(APPOP), Amtsblatt der Königlichen Preussischen Regierung zu Bromberg( Dziennik Urzędowy Królewskiej Pruskiej Rejencji w Bydgoszczy)(DzUKRB), nr 21/1816 z dn. 24.05, s. 252. APPOP, DzUKRB, nr 18/1817 z dn. 02. 05., s.308., nr 13/1817 z dn.28.03., s.203., 21/1817, z dn. 23.05., s.365. APPOP, DzKPRB, nr 33/1817 z dn. 15.08., s. 544., nr 46/1818 z dn.13.11., s.775., nr 10/1818, z dn.06.03.,s.160. APPOP, DzUKRB, nr 36/1819 z dn. 27.08., s.799. APPOP, DzUKRB nr 44/1820 z dn.03.11., s.921. APPOP, DzUKRB nr 1/1821 z dn. 05.01., s.16., nr 15/1823 z dn. 11.04., s.316., nr 1/1827, z dn. 05.01., s.1., nr 2/1824, z dn.09.01., s.12. APPOP, DzUKRB nr 45/1828 z dn. 07.11., s.886., nr 19/1829 z dn. 08.05., s.430., nr 34/1831, z dn.26.08., s. 675., nr.36/1838 z dn. 07.09., s.682. APPOP, DzUKRB nr 28/1840 z dn. 19.06., 1139. APPOP, DzUKRB nr 23/1841 z dn. 04.06., s.469. APPOP, DzUKRB nr 51/1853 z dn. 23.12., s.464. APPOP, DzUKRB nr 43/1974 z dn.23.10.,s. 361. APPOP, Rejencja Pograniczna Poznań-Prusy Zachodnie w Pile, Personal Tabelle zur Apotheker, Arztes, Geburtshelferines Schneidemühler Bezirk (Wykaz personelu lekarskiego praktykującego na terenie powiatu pilskiego rok 1815), sygn. 907/2365. Internet, Österreichische National Bibliothek, Wien, Rang und Quartier-liste der Königlich Preusschischen Armee: fur das Jahr 1822, Provinzial Landwehr, s. 172.

Artykuły i opracowania:
Internet, https://archive.org/stream/b 2933715x,De lethalitate laesinum corporis humani /C.F.Jobsky//Bibliotheca medicinae publicae in qua scripte ad medicinam et forensen et politicam facienta abiliarum scientiarum initis ad nostra usque tempora digesta sunt/Chr.Fr.Ludov. Wildberg/Apud C.G. Flittner, Berolini 1819 T.1, s.133, 189. Internet, https://fr.wikipedia. org/wiki/Pepiniere_de_Berlin, dostęp 28.06.2018. Rola i czynności fizyków powiatowych w Wielkim Księstwie Poznańskim/Michał Początek//Archiwum Historii i Filozofii Medycyny, PTPN.- Poznań, 2012, T.75, z.1, s. 29,33,35, 39, 41. Piła, zarys dziejów(do roku 1945)/Zygmunt Boras, Zbigniew Dworecki.- Piła : Urząd Miejski, 1993, s. 65, 73, 75. Administracja Wielkopolski pod pruskim zaborem (1793-1918)/Jerzy Kozłowski.- Poznań : Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu, Wydawnictwo „Terra”, 2000, s. 25, 35-36. Ludność niemiecka w Poznańskiem w latach 1815-1864/Jerzy Kozłowski//Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920/Bolesław Grześ, Jerzy Kozłowski, Aleksander Kramski, pod red. Lecha Trzeciakowskiego.- Poznań : Instytut Zachodni, 1976, s. 15-21. Pod pruskim panowaniem(1772-1920)/Marian Drozdowski//Dzieje Wyrzyska(Praca zbiorowa pod. red. Stanisława Sierpowskiego). – Poznań: Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Poznaniu, 1999,s. 65, 79. Historia medycyny filozoficznie ujęta/Władysław Szumowski/. Wyd.5. – Kęty : Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2008, s. 499-500. Dzieje gospodarcze Wielkopolski w okresie zaborów(1815-1918)/Czesław Łuczak/PSO, Poznań 2001, s.13-17. Łobżenica. Portret miasta i okolicy/Andrzej Mietz, Jan Pakulski.- Łobżenica, Toruń : Wydawnictwo Adam Marszałek, 1993, s. 186-188,192,210. Geschichte der Stadt Schneidemühl,/Karl Boese, tłum. Bogdan Jaroszewicz/ Schneidemühl.- 1935. –Wyd.2. -Würzburg , Holzner Verlag, Gerhards Rautenberg, Leer/Ostfr. Der Göttinger Arbeitkreis, 1965, s. 38-39, 93, 114. Sześć wieków opieki zdrowotnej w Bydgoszczy. Od miłosiernych uczynków do instytucji zdrowia publicznego/Walentyna Krystyna Korpalska.- Toruń : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2008, s.117-122, 131-132,145-147,191-197,261-265. Stosunki sanitarne i choroby epidemiczne w Bydgoszczy w latach 1801-1840/Alfons Marian Karaśkiewicz//Archiwum Historii i Filozofii Medycyny oraz Nauk Przyrodniczych, T.16.- Poznań 1936/1937, s.62, 65, 66, 74, 80.

Opracował Michał Początek